Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейі 1971 жылы 7 мамырда Крепостная (қазіргі Достоевский) көшесіндегі пошташы Лепухиннің үйінде құрылды, онда жазушы екі жарым жыл – 1857 жылдан 1859 жылға дейін өмір сүрді.
Қаланың дәл ортасында тұрған, қыста қарға оранған, жазда ағаштардың сыбдырына толы жасыл жапырақтарға шомып тұратын батырылған бір жарым қабатты ағаш үй – Ф.М.Достоевскийдің өмірі мен өшпес еңбектерінен сыр шерткендей.
Ресей жерінен тыс қазақ жеріндегі Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейінің ірге тасы – дәл осы ағаш үйден басталады, ол – қаламыздағы баға жетпес құнды тарихи орындарының бірі болып саналады.
1971 жылғы оқиғалар музейдің дамуына одан әрі серпін болды. Ф.М.Достоевскийдің қолтаңбасы табылды – оның 1857 жылы 27 шілдеде батальон командиріне өгей ұлы Павелді Омбы кадет корпусына оқуға жіберу туралы рапорты.
Музей қоры қарқынды түрде толықтырыла бастады, музейдің халық арасындағы ғылыми-ағартушылық, эстетикалық жұмыстардағы рөлі артты.
1972 жылы облыс басшыларының бастамасымен кең әдеби экспозициясы, қор қоймасы, кинозал және ғылыми кітапханасы бар қосымша мемориалдық үй салу ойластырылды. Бұл кеңейту идеясын әртүрлі адамдар мен ұйымдар қолдады, барлығы оған ерекше қарады. Бұл ғимараттың салынуы туралы сәулетші В. Власовтың жобасы жобаны шешудің жиырма жетінші нұсқасы болғанын айтты. Семейліктер жазушының басқа музейлеріне ұқсамайтын бірегей музей жасауды ойлады.
Музейдің -ескерткіш идеясы осылайша пайда болды. Ғимаратты ашық кітап түрінде салу туралы шешім қабылданды: қабырғалардың үзілген сызығы – парақтар, соңы – түбі болды. Музей қызметкерлерінің керемет ынта-ықыласы, облыс басшыларының көмегі арқасында 1976 жылы құрылыс жұмыстары аяқталды. Жаңа ғимарат пен мемориалдық үйді жеңіл шыны фойе біріктіріп, тарих пен қазіргі заманның ажырамас байланысын бейнелейді.
Музнйді безендіруге Мухин атындағы Ленинград өнер және өнеркәсіп училищесінің соңғы түлектері шақырылды: В.Одноколкин, Г.Козлитин, В.Гукасов, С. Широков.
Музей бейнесін жасаудағы ең бастысы, олар өздері үшін сәулет, монументалды, сәндік-қолданбалы өнер және экспозиция синтезін анықтады.
Сыртқы көріністегі жұмыстардың атмосферасы, Достоевский өмір сүріп, жұмыс істеген ортаны жеткізуі. «Шығармашылық», «Жазушының кабинеті», «Достоевский Петербургте» шығармалары осылай дүниеге келген.
Ал ішкі жұмыстар Достоевский мен оның кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесін ашуы тиіс еді. «Өлі үй», «Қан», «Тер», «Жас», «Тоғысу» композициялары дәл осындай жүкті көтерді.
Рельефтегі қабырға суреттері Достоевскийдің күрделі әлемін қабылдауға қажетті эмоционалды көңіл-күйді тудырды.
Музей ғимаратының жанына Мәскеулік мүсінші Д.Эльбакидзе жасаған «Ф.Достоевский мен Ч.Уәлиханов» атты қос қола мүсін орнатылып, бүкіл кешеннің композициясын аяқтады.
Музейдің алғашқы экспозициясы 35 жылдан астам жұмыс істеп, музейге келген ешкімді бей-жай қалдырған жоқ.
Бірақ уақыт өз бетінше түзетулер енгізді және соңғы жылдары қалыптасып келе жатқан Ф.М.Достоевскийдің өмірі мен шығармашылығына жаңа көзқараспен қарау керек жаңа жабдықтармен жабдықталған заманауи экспозиция жасау қажет болды.
Бұл ретте зерттеушілер музейдегі көркем композицияларды дұрыс өңдеп, оларды заманауи келушілер үшін сақтауды өз алдына күрделі міндет қойды.
Оны жасауға және жобалауға үш жыл уақыт кетті, ал 2011 жылдың қазан айында жаңа экспозиция өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
Музей елу жылдан астам уақыт бойы қарбалас, оқиғаларға толы ғұмыр кешіп келеді, әлемнің түкпір-түкпірінен жазушы шығармашылығын тамашалаушылардың зиярат ордасы болып қалыптасты.
Музейге жылына 17000-нан астам адам келеді, 1500 экскурсиялар мен іс-шаралар өткізіледі.
Ол өзінің өмір сүрген жылдары ішінде музей құндылықтарының ең бай қоймасына айналды. Оның қорында бірегей коллекцияларды қалыптастырған жиырма алты мыңнан астам музей заттары бар: қолтаңбалары бар кітаптар, Достоевский мен оның замандастарының өмірлік басылымдары, естеліктер, 19-20 ғасырлардағы мерзімді басылымдар, қолжазбалар мен құжаттар, сирек фотосуреттер, көрнекі материалдар.
Сирек кездесетін кітап қорында бұрыннан библиографиялық сирек кездесетін көптеген басылымдар бар, мысалы: «Жастықтың адал айнасы» (1717), «Марменталл мырзаның ақыл-кеңес бертін ертегілері» (1787), Николай Карамзиннің «Ресей мемлекетінің тарихы» (1818), XVII – XIX ғасырлардағы қасиетті кітаптар және т. б.
Қолтаңбасы бар кітаптар жинағында әлем халықтарының он алты тілінде 600-ден астам том кітаптар бар. Бұл белгілі әдебиеттанушылардың, жазушылардың, мәдениет қайраткерлерінің сыйлыққа берген кітаптары.
Музейде белгілі атаулармен ұсынылған графикалық және кескіндеме жұмыстарының сирек коллекциясы бар: В.Матэ, Н.Рундальцева, В.Кауэльбах, Е.Бём, М.Ройтер, А.Корсакова, Е.Ключевский, В. Вильнер, С. Косенков, А.Ушин, В. Мишин, Е.Сидоркиннің және т. б.
Мемориалдық үйдің бірінші қабатында «19-шы ғасырдың соңы – 20-шы ғасырдың басындағы интерьер» атты қор көрмесі жасалған.
Осы жылдар ішінде үлкен ғылыми-зерттеу және экспозициялық жұмыстар жүргізілді. Жазушы өмірінің Семей кезеңі (1854-1859) ең көп зерттелген. Осыған байланысты көптеген ірі баяндамалар мен басылымдар дайындалып, түрлі халықаралық жинақтарда ұсынылған.
Музей өзінің стационарлық көрмесімен ғана емес, көп жылғы көрме қызметімен де танымал болды. Музей қорындағы материалдар мен жеке коллекциялардағы заттар негізінде жыл сайын он бестен астам көрмелер өткізіледі.
Музей қызметкерлері Мәскеу, Ескі Русса, Новокузнецк, Барнаул, т.б. ірі халықаралық ғылыми форумдарға қатысады.
Ұлы орыс жазушысының қазақстандық музейі достоевскийтанушылардың әртүрлі бағыттар бойынша диалогтың орнына айналды және біртұтас әлемдік мәдени процестің құрамдас бөлігі ретінде қабылданады.
«Киелі Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-сараптамалық кеңесінің шешімімен 2017 жылы Ф. М. Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейі Қазақстанның 100 киелі орындарының тізіміне енді.